Życie w ciągłym biegu, wszechobecna presja sukcesu i nieustanne konfrontowanie się z informacjami o trudnych wydarzeniach na świecie mogą sprzyjać poczuciu przytłoczenia, a w efekcie – rozwojowi zaburzeń psychicznych. W takiej atmosferze wyjątkowo łatwo przeoczyć moment, w którym zwykłe „gorsze samopoczucie” przeistacza się w objawy depresyjne, a sięganie po alkohol czy inne substancje psychoaktywne staje się sposobem na chwilową ulgę. Niestety, to właśnie wtedy najłatwiej o uzależnienie, które w połączeniu z depresją tworzy wybuchową mieszankę negatywnie oddziałującą na cały organizm. Współwystępowanie tych dwóch problemów nie oznacza, że człowiek jest „słaby” czy „mało wytrwały” – za tym zjawiskiem stoi szereg mechanizmów biologicznych, psychologicznych i społecznych, potwierdzanych w badaniach akademickich. Jedna z teorii głosi, że osoby w stanie obniżonego nastroju – wynikającego z zaburzeń serotoniny lub dopaminy – mogą odczuwać większą skłonność do kompulsywnych zachowań czy nadużywania używek, ponieważ zażywane substancje (lub określone czynności, jak na przykład hazard) przejściowo pobudzają ośrodek przyjemności w mózgu. Rozkręca się wówczas mechanizm błędnego koła: chwilowe polepszenie samopoczucia tylko maskuje prawdziwe przyczyny depresji, a nadużywanie substancji napędza lawinę nowych kłopotów – od kłótni rodzinnych i zaniedbywania obowiązków po coraz silniejsze objawy somatyczne i psychiczne. Z kolei osoby, które najpierw wpadły w sidła uzależnienia (np. od alkoholu, leków benzodiazepinowych, narkotyków czy hazardu), mogą w pewnym momencie doświadczyć załamania nastroju i stracić sens życia, gdy ponoszą konsekwencje swoich czynów. Niejednokrotnie pojawiają się wtedy epizody depresyjne, będące efektem zaburzeń biochemii mózgu oraz trudności w znalezieniu innych form regulacji emocji. Depresja i uzależnienie mają wspólny mianownik: oba zjawiska prowadzą do izolacji, narastania poczucia winy i braku perspektyw, a przy zaawansowanych stadiach często pojawiają się myśli rezygnacyjne. Chory może czuć się w pułapce, bo w stanie obniżonego nastroju sięga po substancję, by na chwilę złagodzić negatywne emocje, a z kolei stosowanie używki tylko pogłębia stany depresyjne. W efekcie uwikłanie w podwójny problem staje się coraz trudniejsze do rozwiązania w pojedynkę. Wbrew obawom osób cierpiących na współwystępujące zaburzenia, pomoc lekarza psychiatry i psychoterapeuty okazuje się skuteczna, zwłaszcza gdy leczenie jest zintegrowane i obejmuje zarówno farmakoterapię (w razie potrzeby), jak i pracę nad mechanizmami nałogu. Terapia uwzględniająca związek między depresją a uzależnieniem może odbywać się w systemie ambulatoryjnym lub stacjonarnym, ale przy poważniejszych stadiach choroby pobyt w specjalistycznym ośrodku, takim jak Ośrodek Odnowa, daje większe poczucie bezpieczeństwa i zapewnia intensywne wsparcie psychologiczne. Zrozumienie, że depresja i uzależnienie wzajemnie się wzmacniają, pozwala pacjentowi, we współpracy z terapeutą, rozpracować przyczyny leżące u podłoża obu zaburzeń. Z perspektywy naukowej wiadomo, że przewlekle obniżony nastrój rzutuje na motywację do długofalowych zmian, a obecność nałogu może tę motywację osłabiać jeszcze bardziej. Mimo to rokowania bywają zaskakująco dobre, jeżeli chory otrzyma rzetelną diagnozę, wsparcie farmakologiczne dostosowane do poziomu depresji, a przede wszystkim – intensywną psychoterapię nastawioną na odkrywanie i modyfikowanie schematów funkcjonowania emocjonalnego. Pozytywną stroną takiej holistycznej pracy jest fakt, że poprawa w jednym obszarze (np. sukcesywne ograniczanie sięgania po alkohol) wpływa korzystnie na samopoczucie i wzmacnia motywację do kontynuowania trzeźwości. Z kolei zahamowanie mechanizmów autodestrukcyjnych pozwala z czasem skupić się na rozwijaniu konstruktywnych metod regulacji nastroju: terapii poznawczo-behawioralnej, nauce świadomej pracy z emocjami czy treningu uważności.
Czy depresja zwiększa ryzyko popadania w uzależnienia i odwrotnie?
Z perspektywy akademickiej potwierdzono, że współwystępowanie depresji i uzależnień jest częstsze, niż mogłoby się wydawać. W praktyce oznacza to, że osoba ze skłonnością do stanów depresyjnych może znaleźć w substancjach psychoaktywnych (np. alkoholu, marihuanie, opioidach) lub w zachowaniach kompulsywnych (hazard, zakupoholizm, zaburzenia odżywiania) doraźne „lekarstwo” na smutek i poczucie beznadziei. Biologicznie rzecz biorąc, używka czasowo zwiększa wydzielanie dopaminy i endorfin, co daje złudzenie poprawy nastroju, ale nie likwiduje faktycznych źródeł depresji. Kiedy wpływ substancji mija, pojawia się gwałtowne obniżenie samopoczucia, a wraz z nim głód kolejnej dawki. Badania neuropsychologiczne wykazują, że rozregulowany układ nerwowy osób z depresją jest znacznie bardziej podatny na gwałtowne skoki dopaminy, co wiąże się z większym ryzykiem uzależnienia. Z kolei u osób, które rozpoczęły przygodę z substancjami z pozornie niewinnych powodów (choćby towarzyskich lub z ciekawości), pogłębiające się szkody życiowe (trudności w relacjach, pogorszenie sytuacji finansowej, utrata pracy) mogą prowadzić do rozwinięcia się depresji reaktywnej. W pewnym momencie, gdy człowiek zauważa skalę zniszczeń, rodzi się w nim poczucie winy lub wstydu, które z kolei dodatkowo napędzają picie czy branie. Ten zamknięty krąg – nałóg wyzwala depresję, a depresja zwiększa tendencję do uzależnienia – stanowi poważne wyzwanie dla służb medycznych i terapeutów, bo wymaga leczenia obu sfer jednocześnie. Rozpoznanie tak zwanego podwójnego rozpoznania (ang. dual diagnosis) jest trudne, ponieważ nieraz objawy depresji maskują się pod zachowaniami typowo nałogowymi, a sam pacjent może nie zdawać sobie sprawy, że przemijające „doły” przerodziły się w pełnoobjawowe zaburzenie nastroju. Dopiero wywiad psychologiczny i konsultacja z psychiatrą w ośrodku takim jak Ośrodek Odnowa pozwalają dostrzec, że mamy do czynienia z dwoma nakładającymi się problemami. Wówczas plan leczenia obejmuje nie tylko detoks od substancji czy zaprzestanie kompulsywnych zachowań, ale także dbałość o równowagę psychiczną, poprawę samooceny i przełamanie myślenia katastroficznego. Istotne staje się włączenie farmakoterapii przeciwdepresyjnej bądź leków stabilizujących nastrój, zawsze jednak w porozumieniu z terapeutą uzależnień, by nie wywołać niepożądanych interakcji. Stąd kluczową rolę odgrywa interdyscyplinarny zespół specjalistów: psychiatrów, psychologów, terapeutów uzależnień, a w razie potrzeby także lekarzy innych specjalności (choćby internistów, jeśli nałóg doprowadził do zmian w narządach wewnętrznych). Odpowiednio prowadzone leczenie daje szansę na ustabilizowanie nastroju i jednoczesne zahamowanie mechanizmów nałogowych – takie połączenie w codziennej praktyce jest dziś traktowane jako standard przy terapii osób z depresją i uzależnieniem. W dużej mierze wynika to z rosnącej świadomości, że „zaleczenie” jednego problemu przy równoczesnym ignorowaniu drugiego nie daje trwałych efektów: pacjent wraca do nałogu, kiedy tylko nastroje się pogarszają, lub popada w depresję, gdy próbuje utrzymać abstynencję bez wsparcia psychologicznego.
Jak leczyć współwystępującą depresję i uzależnienie, by uzyskać trwałą poprawę?
Specjaliści od lat zwracają uwagę, że skuteczne leczenie takiego złożonego zaburzenia musi być zindywidualizowane i wielopoziomowe. Pacjentowi potrzebna jest zarówno pomoc w przerwaniu ciągu (np. alkoholowego czy narkotykowego), jak i systematyczna psychoterapia, która przepracuje źródła depresji i nauczy, jak radzić sobie z trudnymi emocjami bez ucieczki w używki. W ośrodkach stacjonarnych, takich jak Ośrodek Odnowa, pacjenci często przechodzą proces detoksykacji pod nadzorem personelu medycznego, co jest szczególnie ważne w przypadku silnie uzależniających substancji. Równocześnie diagnozuje się podłoże depresji i ewentualne zaburzenia towarzyszące, takie jak stany lękowe, fobie czy zaburzenia osobowości. Dzięki temu program terapeutyczny może objąć różnorodne formy wsparcia: psychoterapię indywidualną, terapię grupową, psychoedukację, a w razie potrzeby – leki przeciwdepresyjne. Kluczowym elementem bywa nauka rozpoznawania tzw. wyzwalaczy – sytuacji, emocji lub wspomnień, które nasilają chęć sięgnięcia po substancję i jednocześnie pogłębiają obniżenie nastroju. Osoba w czasie terapii odkrywa, że doświadczenia z przeszłości, nierozwiązane konflikty rodzinne lub chroniczny stres mogą potęgować depresję i popychać w stronę nałogu. Zdobywa też narzędzia do lepszego zarządzania sobą w trudnych momentach. Ważną częścią leczenia jest praca nad nową tożsamością – to proces przejścia z roli „chorego, który musi brać, by przetrwać” w rolę „osoby świadomie dbającej o psychikę”. Pacjent często uczy się, jak budować zdrowe relacje, rozwijać zainteresowania czy szukać realnego wsparcia społecznego, zamiast eskapistycznie sięgać po używkę lub izolować się w czterech ścianach. Wielu terapeutów rekomenduje również trening uważności (mindfulness) lub techniki relaksacyjne, które pomagają panować nad natrętnymi myślami i samokrytycyzmem – cechami typowymi przy depresji i nałogach. W efekcie leczenie zintegrowane zwiększa szanse na to, że po wyjściu z ośrodka pacjent będzie umiał stawić czoła codziennym wyzwaniom bez popadania w autodestrukcyjne schematy. Niestety, wciąż istnieje mit, że przy uzależnieniu od alkoholu, narkotyków czy hazardu nie należy „mieszać” w to farmakoterapii związanej z depresją. Tymczasem, jeżeli lekarz psychiatra uzna, że pacjent zmaga się z zaawansowanym epizodem depresyjnym, wprowadzenie leków przeciwdepresyjnych może okazać się kluczowe, by ustabilizować nastrój i zapobiec ciągłym wahaniom, grożącym nawrotem nałogu. Oczywiście wszystko musi być przeprowadzone pod ścisłą kontrolą – nie wolno przyjmować żadnych środków psychoaktywnych na własną rękę, bez konsultacji z lekarzem. Kolejną kwestią jest rola wsparcia rodziny i przyjaciół, którzy często czują się bezradni wobec zarówno depresji, jak i destrukcyjnych zachowań uzależnionego. Dobrą praktyką staje się włączanie najbliższych w proces terapii, tak aby rozumieli specyfikę współwystępowania obu problemów i umieli reagować na sygnały ostrzegawcze. Terapia rodzinna czy psychoedukacja dla bliskich mogą ograniczyć ryzyko powtarzania błędnych schematów, np. zbytniej opiekuńczości lub nacisków, które wbrew intencjom tylko pogarszają sytuację. W tym kontekście trzeba pamiętać, że depresja i uzależnienie stanowią często temat tabu w rodzinie – a rozbicie takiego milczenia bywa pierwszym krokiem ku realnej zmianie.
Podsumowując, współwystępowanie depresji i uzależnień to zjawisko znacznie bardziej powszechne, niż nam się wydaje. Mechanizm może przebiegać dwutorowo: czasem to nieleczona depresja prowadzi do intensywnego poszukiwania szybkiej ulgi w substancjach psychoaktywnych czy w zachowaniach kompulsywnych, a czasem to wyniszczające skutki nałogu rodzą poważne stany depresyjne. Niezależnie od kierunku tej zależności kluczowe jest jak najwcześniejsze rozpoznanie i wdrożenie zintegrowanego leczenia. To właśnie w nim pacjent, pod okiem terapeutów i lekarzy, ma szansę poznać swoje emocje, przepracować traumę czy kryzysy i stopniowo odzyskać wiarę we własne możliwości. Choć terapia depresji i uzależnienia wymaga czasu, cierpliwości i wsparcia specjalistów, bez wątpienia otwiera drogę do życia pozbawionego męczących epizodów obniżonego nastroju i niebezpiecznych ciągów sięgania po używki. Dla wielu ludzi taki program leczenia staje się punktem zwrotnym – wreszcie można zatroszczyć się o siebie, budując fundament stabilnego, satysfakcjonującego życia, w którym to my decydujemy o przebiegu każdego dnia. Zamiast tkwić w impasie permanentnego „doła” i kompulsywnego łagodzenia go substancją, warto skorzystać z profesjonalnego wsparcia, oferowanego choćby w Ośrodku Odnowa, gdzie doświadczeni terapeuci potrafią dostrzec potrzeby pacjenta także w kontekście trudnego połączenia depresji z nałogiem. O ile samo przyznanie się do problemu bywa trudne, o tyle właśnie ten krok otwiera przestrzeń na prawdziwą zmianę i stanowi świadectwo determinacji – bo nierzadko trzeba dużo odwagi, by porzucić pozornie „łatwe” metody znieczulenia. W tej podróży można jednak odkryć, że za mgłą depresji i głodem uzależnienia kryje się potencjał do głębszego rozwoju, a chwile, w których przestajemy walczyć w samotności, stają się początkiem nowego rozdziału. Wybór nie jest więc między odczuwaniem bólu a znieczuleniem, lecz między tkwieniem w błędnym kole destrukcji a pozwoleniem sobie na profesjonalną opiekę i odnalezienie równowagi. W końcu to właśnie dobre zdrowie psychiczne stanowi trampolinę do urzeczywistnienia tego, czego naprawdę pragniemy w życiu – poczucia spełnienia, relacji wolnych od lęku i stabilnego nastroju, który nie wymaga już krótkotrwałych ucieczek w szkodliwe substancje.
